Thema: participatie
Nadat in november 2017 de eerste conferentie/expertmeeting in Rotterdam heeft plaatsgevonden was nu het internationale marionettenmuseum Antonio Pasqualino in Palermo gastheer. Het thema van de bijeenkomst was participatie.
In verschillende welkomstwoorden werd het nationale kader geschetst waarin zich Italiaanse musea bewegen. Italië heeft meer dan 5000 geregistreerde musea. Voor veel musea is het (nog) niet vanzelfsprekend en een grote uitdaging om zich op te stellen als vitale publieke ruimtes, een sociale rol op zich te nemen en ‘nieuwe’ vormen van erfgoed (zoals immaterieel erfgoed) te integreren. Ook is er in Italië zeer weinig financiële ondersteuning om met immaterieel erfgoed te werken.
Jorijn Neyrinck, Werkplaats immaterieel erfgoed, BE, legde in haar presentatie over het Intangible Cultural Heritage and Museums Project uit dat het leren van elkaar centraal staat in het project. Vragen die aan bod komen zijn: Wat betekent immaterieel cultureel erfgoed en waarom is het van belang? Hoe kunnen musea immaterieel erfgoed integreren in hun werk, hoe kunnen ze samen werken met immaterieel erfgoeddragers en welke tools zijn nodig? Hoe kunnen musea door immaterieel erfgoed te integreren hedendaagse uitdagingen aanpakken?
Mensenrechten en duurzaamheid
Janet Blake hield de eerste lezing. Zij is Associate Professor, Faculty of Law, Shahid Beheshti University Tehran. Blake liet zien hoe de Conventie ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed uit 2003 begrepen moet worden in het kader van mensenrechten en duurzaamheid. In de conventie staat het levend erfgoed centraal, zoals dat gevierd wordt door gemeenschappen, groepen en individuen. De conventie, die het erfgoedparadigma heeft gedemocratiseerd, onderstreept de culturele waarde van immaterieel erfgoed. Immaterieel erfgoed betreft heel veel verschillende mensen en de expertise ligt bij de beoefenaren. Daarom zijn participatieve en bottom-up methodieken onontbeerlijk.
Dit eist echter vaak wel een mentaliteitsverandering: veel landen die de conventie hebben geratificeerd, begrijpen (nog) niet de belangrijke rol van de immaterieel erfgoeddragers. Immaterieel erfgoed geeft mensen een gevoel van identiteit en continuiteit – daarmee gaat het tegelijkertijd over de waardigheid van de mens en is het safeguarden van immaterieel erfgoed een ‘concern of humanity’, zoals Blake dat stelde. De conventie wil de diversiteit van immaterieel erfgoed als belangrijke waarde ondersteunen en zichtbaar maken.
In deze zin is het een grote meerwaarde dat ook de musea, die met immaterieel erfgoed aan de slag gaan, divers zijn. Er moet steeds onder de loep genomen worden welke machtsrelaties er bestaan: wie heeft het recht om (namens de erfgoeddragers) te spreken, wie komt aan het woord en wie niet, wie maken behalve de erfgoeddragers deel uit van het netwerk rond erfgoed en wat zijn hun rechten? Diversiteit is een belangrijke waarde, maar kan juist ook oorzaak van conflicten zijn. Het is belangrijk om deze conflicten niet onder de tafel te schuiven maar ze juist aan te grijpen om ruimte voor dialoog te vinden.
Vijf ‘good practices’
Na de lezing van Janet Blake stelden vijf musea uit Nederland, België, Zwitserland, Italië en Frankrijk hun immaterieel erfgoed projecten voor. Op dag twee, op de expertmeeting, kwamen nog vijftien andere musea aan het woord.
Sigrid Bosmans van Museum Hof van Busleyden, Mechelen, BE, sprak over het project Uw toren is niet af. Voor de participatieve tentoonstelling, die dialoog en debat over de multiperspectiviteit van erfgoed moest faciliteren, brachten bewoners van de stad Mechelen meer de 70 objecten bijeen. Interessant is dat de bewoners het museum op het eerste moment als een plaats voor materiële objecten zien en ervan overtuigd moesten worden dat ze ook rituelen en andere sociale praktijken konden aandragen.
Annemarie de Wildt van het Amsterdam Museum presenteerde het project Mokum/Damsko, een project waarin het zingen van liederen in de Jordaan geconfronteerd wordt met Hiphop uit de Bijlmer. Het museum combineert de twee zeer verschillende muziek genres uit Amsterdam, laat de ene groep zangers de stukken van de anderen bewerken, werkt aan een interactieve musicmap van Amsterdam en stimuleert de bezoekers van de tentoonstelling om hun muzikale comfortzone te verlaten en karaoke te zingen. Kwesties van copyright en eigendom vormen een uitdaging in het project.
Céline Chanas, Fédération des écomusée et musées de société, sprak over het project Sortons des clichés! In dit project wordt samenwerking gezocht tussen de lokale bevolking, onderzoekers en musea. De samenwerking resulteert in foto’s van verschillende vormen van immaterieel erfgoed in Frankrijk, van stiervechten tot vissen, van Hindoe festivals tot Gay Parade. De foto’s vormen een reizende tentoonstelling.
Rosario Perricone van Museo internazionale delle marionette Antonia Pasqualino in Palermo stelde het museum voor als een plek van performance. Het heeft een actieve rol in het doorgeven van het poppenspel tot volgende generaties. Bij het doorgeven wordt erop gelet dat nieuwe variaties en innovaties ontstaan en het erfgoed in ontwikkeling blijft.
Grégoire Mayor, Musée d’ethnograhie de Neuchatel, sprak over het video-onderzoeksproject In the valleys of images (2006-2017). Het project ging over het carnaval in Wallis, bekend voor de houten maskers. De films die over het carnaval gemaakt en in musea tentoongesteld werden, lieten de diversiteit van de erfgoeddragers en de verschillende conflicten en debatten die spelen (bijvoorbeeld over de esthetiek van de maskers) zien.
‘Erfgoedambassadeurs’
Vervolgens kwamen drie (groepen van) erfgoedbeoefenaren aan het woord. Alessandro Ervas, smid uit Venetië, Diego Caloi die samen met anderen in Verona een historisch straatspel gerevitaliseerd heeft, en Danilo and Giuseppe Folgori uit Lazio, die La pupazze di Roviano, een reuzen festival bedacht hebben.
Alle drie lieten zien dat het bij erfgoed gaat over emoties en dat het beoefenen van erfgoed de hele manier van leven – positief – kan beïnvloeden. Misschien werd dit wel het meest duidelijk toen de smid uit Venetë uitlegde: ‘It is not a way of getting a salery, it is a way of approaching life.’
Terwijl de deelnemers van de conferentie in werkgroepen bij elkaar gingen zitten om over de principes van een geslaagde samenwerking tussen immaterieel erfgoed en musea te discussiëren, gingen Danilo and Giuseppe Folgori van het reuzenfestival samen met marionettenexperts van het museum in Palermo aan de slag en maakten samen een pop.
Na enkele afsluitende woorden van Lauso Zagato, Ca’ Foscari Universiteit Venetië, waarin hij het recht tot immaterieel cultureel erfgoed en het belang van een goede samenwerking tussen erfgoeddragers en culturele organisaties benadrukte, mochten de bezoekers aan het einde van de conferentiedag genieten van een opvoering van de Roland-sage in het marionettentheater van het museum. De poppenspelers, allemaal leden van één familie, vertelden na de opvoering over de technieken van het poppenspel en over het doorgeven van het erfgoed van generatie op generatie.
Expertmeeting
Dag twee van de bijeenkomst in Palermo, de expertmeeting, begon met twee lezingen, van Bernadino Palumbo, Universiteit van Messina, en Marc Jacobs, FARO, Brussel. In de keynotes werd benadrukt dat processen van erfgoedisering, het maken van erfgoed, goed bestudeerd moeten worden, juist ook in het nationale kader waarin deze processen plaatsvinden. De UNESCO conventie van 2003 zou, volgens Marc Jaobs, vaker in samenhang met de FARO conventie uit 2005 (Convention on the Value of Cultural Heritage for Society) bezien moeten worden die mensenrechten centraal stelt en erfgoed als bron en inspiratie voor een duurzame toekomst en levenskwaliteit beschrijft.
Bovendien werd opgeroepen om niet slechts van erfgoedgemeenschappen te spreken omdat het ook groepen en individuen betreffen kan die het erfgoed beoefenen. Het bredere ‘communities, groups and individuals’, oftewel CGIs, impliceert tevens de netwerkgedachte rond erfgoed. Ook musea kunnen deel uitmaken van dat netwerk. Er moet rekening mee gehouden worden dat musea nooit neutraal zijn, maar ruimtes van macht zijn.
Annemarie de Wildt van het Amsterdam Museum tijdens de Palermo-bijeenkomst
15 internationale musea over immaterieel erfgoed projecten
Het motto van de IMP conferenties en expertmeetings is ‘leren van elkaar’. Na een workshopgedeelte over participatieve methodieken van safeguarding en een rondleiding door het museum stelden daarom 15 internationale musea hun immaterieel erfgoed projecten voor: PARCUM (BE), Musées Gadagne-Musées des arts de la marionettes (FR), Museene danser (dans musea) (NOR), Limburgs Museum (NL), Fundaziun da cultura Lumnezia (CH), Ecomuseo des Casentino (IT), Museo di Leventina (CH), Zeeuws Museum (NL), Stadsmuseum Lier (BE), Musée Angoulême (FR), Castello D’Albertis Museo delle culture del mondo (IT), Flipje en Streekmusuem Tiel (NL), Museum aan de Stroom MAS (BE), Stapferhaus Lenzburg (CH), Museo etnografico delle provincia di Belluno e del Parco Nationale Dolomiti Bellunesi (IT). In een verdere presentatie werd de samenwerking tussen twee Italiaanse musea, Maison Bruil en Casa Lussu, voorgesteld.
Hier worden vijf projecten kort uitgelicht om te laten zien hoe breed het spectrum van projecten is:
PARCUM, Leuven, stelde het project ‘Dialogue of Silence’ voor. Doel van dit participatief project is om de interreligieuze dialoog te bevorderen. Het project haalt verschillende religie beoefenaren naar het museum en laat ze samen reflecteren op hun religies.
De Museene danser (Dans Musea) in Noorwegen willen een stap verder gaan dan vele openluchtmusea die dansopvoeringen als re-enactments en folkloristsche evenementen in hun programma’s integreren. Voor de musea is het belangrijk om te laten zien dat dans een sociale functie heeft: zij tonen dan ook dans als sociale praktijk, inclusief processen van leren, participatie en improvisatie.
Het Zeeuws museum vertelde over het project HANDWERK. Hierin werkt het museum zowel met mensen samen die nog de oude vouwtechnieken van de traditionele streekdracht beheersen als ook met design studenten en kunstenaars die zich door de streekdracht laten inspireren. Hierdoor probeert het museum eraan bij te dragen dat de kennis rond streeekdrachten in Zeeland geborgd wordt, waarbij innovatie een belangrijk middel is.
Marjan de Ruiter presenteert HANDWERK
Fundaziun da cultura Lumnezia stelde het project Crappa, stenen, voor. Het museum vroeg mensen uit de regio om stenen die voor hen een bijzondere betekenis hadden, naar het museum te brengen. De mensen vertelden (persoonlijke) verhalen over de stenen en kwamen met elkaar in gesprek.
Het Stapferhaus in Lenzburg huurde voor een project over ‘Heimat’ een gondel van een reuzenrad. Iedereen die gratis in de gondel mee wilde, moest uitleggen wat Heimat voor hem of haar betekende en met de medewerkers van het museum over Heimat discussiëren. Het hierdoor bijeengebrachte materiaal word op de website van het museum en in een expositie gepresenteerd. De meeste mensen verbonden Heimat met mensen. Op de tweede plaats stond het landschap en op de derde plaats rituelen en tradities – immaterieel erfgoed.
De bijeenkomst in Palermo heeft laten zien dat het integreren van immaterieel erfgoed in museumprojecten en -programma’s participatieve methodieken vereist. Musea moeten daarvoor de zeggenschap en autoriteit delen met mensen die zich op de een of andere manieren betrokken voelen bij het betreffende immaterieel erfgoed. Zodoende ontstaan er gelijkwaardige dialogen die leiden tot interessante co-creaties.
Interesse?
Heeft u interesse in de drie volgende conferenties/expertmeetings van het Intangible Cultural Heritage & Museums Project? Meldt u dan hier aan voor de newsletter: https://www.ichandmuseums.eu/en. De Call voor de komende bijeenkomst in Bern (25-26 september 2018) is hier (https://www.ichandmuseums.eu/en/call-for-proposals-berne) te vinden. Uit Nederland worden vier musea uitgenodigd om deel te nemen. Het thema is immaterieel erfgoed, musea en stedelijke samenlevingen.
Het IMP project wordt gefinancierd vanuit het programma Creative Europe (Europese Unie), met bijdragen van de Vlaamse overheid, het Zwitserse Bundesamt für Kultur en het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. Werkplaats Immaterieel Erfgoed (BW) coördineert het project. Het Kenniscentrum is als partner betrokken. Daarnaast zijn ook organisaties uit Zwitserland, Frankrijk en Italië in het project vertegenwoordigd. In elk van de landen vinden in de jaren 2017-2020 een conferentie en een expertmeeting over immaterieel erfgoed en musea plaats.