Van ambacht naar algoritme: kunnen 3D-technieken krulbolsport een toekomst geven?

Steffi Hofmans onderzocht dit vraagstuk in haar masterscriptie Immaterieel erfgoed borgen door digitalisering: een verkenning van 3D-technieken voor krulbolsport (Universiteit Antwerpen, Erfgoedstudies, 2024). Haar werk is een van de 15 scripties die werden ingezonden voor de Dr. Albert van der Zeijdenscriptieprijs 2024. Hoewel deze scriptie niet genomineerd werd, verdient het onderzoek zeker een podium. Daarom lichten we de komende maanden enkele bijzondere scripties uit die nét buiten de nominaties vielen, maar absoluut de moeite waard zijn. Wetenschappelijk medewerker Susanne Bergwerff vertelt waarom dit onderzoek eruit sprong en wat het betekent voor de toekomst van immaterieel erfgoed. 

Krulbollen en krulboldraaiers

Krulbollen is een lokale en traditionele sport waarbij je een ronde houten schijf (de krulbol) zo dicht mogelijk bij een staak probeert te rollen. Dit principe lijkt op jeue de boules. Het spel wordt in teams van twee, drie of vier personen gespeeld, waarbij ieder één krulbol gebruikt. Krulbol staat sinds 2010 op de inventaris immaterieel cultureel erfgoed van Vlaanderen. De groep die deze aanvraag destijds indiende, werkt aan verschillende borgingsacties. Zo wordt er gewerkt om meer jongeren te betrekken en worden er evenementen georganiseerd om meer mensen te bereiken, aangezien het huidige aantal krulbolspelers in Vlaanderen afneemt door vergrijzing. Een belangrijke groep binnen deze beoefenaars zijn de krulboldraaiers: zij die de bollen op ambachtelijke wijze maken. Deze kennis en vaardigheden dreigen te verdwijnen, wat een probleem kan worden voor de sport. In hoeverre zouden nieuwe (digitale) technieken kunnen helpen om deze vaardigheden te borgen? 

Bijdragen aan borging 

In het onderzoek van Hofmans stond dan ook de vraag ‘Hoe kunnen 3D-technieken bijdragen aan het borgen van immaterieel erfgoed?’ centraal. Om deze vraag te beantwoorden heeft Hofmans naast literatuuronderzoek ook interviews gehouden met krulbollers, onder andere van de Belgische Krulbolbond, en middels participatieve observaties bij wedstrijden data verzameld. Daarnaast heeft ze via fotogrammetrie 3D-modellen gemaakt van krulbollen.

Hofmans hoofdconclusie is dat 3D-technieken een alternatief kunnen bieden voor het handmatig maken van de krulbollen. De bevraagde beoefenaars staan ervoor open om de geprinte krulbollen te gebruiken, mits de bollen dezelfde speeleigenschappen behouden. Tegelijkertijd toont het onderzoek aan dat de uitdaging voor de beoefenaars niet zo zeer in het (veranderende) materiaal van de krulbol zit, maar in het feit dat er steeds minder nieuwe krulbollers te vinden zijn.  

Vervolgstappen die vanuit het onderzoek worden voorgesteld zijn het in de praktijk testen van 3D-geprinte krulbollen met 3D-modelleringsexperts. Ook stelt Hofmans voor om andere casussen te onderzoeken waarbij 3D-technieken kunnen worden gebruikt. Er zou ook verder geëxperimenteerd kunnen worden om de gemaakte modellen in een VR, MR of AR-omgeving in te zetten.

Immaterieel erfgoed en technologie 

"Het onderzoek van Hofmans laat ons nadenken over de inzet van technologie bij het borgen van immaterieel erfgoed. Zoals in de scriptie wordt aangegeven, is het modelleren met 3D-technieken een vak apart. Mogelijk zijn er altijd experts nodig om van model tot een tastbaar product te gaan, wat een drempel zou kunnen zijn voor de dagelijkse praktijk van beoefenaars. Aan de andere kant kan het omarmen van deze nieuwe techniek ook een kans kunnen zijn om een nieuwe (jongere) doelgroep van 3D-print-enthousiastelingen aan te spreken.

Gedacht vanuit kansen voor kennisdeling biedt het modelleren van de krulbollen een interessant aanknopingspunt: het is een manier om verschillende materialen en objecten te documenteren en digitaal te archiveren. Men zou modellen wereldwijd kunnen delen en vergelijken, zeker wanneer met VR-technieken de context van het immaterieel erfgoed meegenomen wordt in een digitale omgeving.  

Vraaggericht? 

Maar dan even terug naar de praktijk. Hofmans startte deze scriptie met een vraag die speelde bij beoefenaars: hoe houden we het krulbollen een levende traditie? Zoals Hofmans echter concludeert, liggen de uitdagingen in de borging ergens anders dan van te voren de hypothese was. Niet de afname van de kennis en vaardigheden van de krulboldraaiers is de hoofduitdaging, maar de afname van actieve krulbollers zelf.  En daarmee blijft de uitdaging bestaan, ook wanneer de krulbollers zelf aan de slag zouden gaan met het 3D-printen van de bollen. Dan zullen ook deze vaardigheden opgepakt en geleerd moeten worden.  

Hoewel de 3D-technieken dus nieuwe kansen bieden, is het belangrijk een voet in de praktijk te houden. Het digitaliseren van objecten kan anders een doel op zichzelf worden. Maar wie gebruikt uiteindelijk de modellen? En hoe zorg je ervoor dat ook de modellen blijven ontwikkelen en niet slechts één versie van een object blijven? Het in het oog houden van de dynamiek van culturele uitingen is hierin belangrijk, net zoals de spelers van het krulbollen dat doen. 

Over de Dr. Albert van der Zeijdenscriptieprijs

Ieder jaar reikt Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland de Dr. Albert van der Zeijdenscriptieprijs uit voor de beste scriptie over immaterieel erfgoed. Dit jaar is het alweer de vierde editie!

De uitreiking wordt vaak gecombineerd met de jaarlijkse Heritage Lecture van de Universiteit Utrecht. Dit keer wordt de lezing gegeven door dr. Emmanuel Adu-Ampong (Wageningen University & Research). In zijn keynote, "Selling the past to remember it: Tourism's generative frictions of slavery and colonial heritage", gaat hij in op de rol van toerisme in de herinnering aan slavernij en koloniaal erfgoed.

De prijsuitreiking en de Heritage Lecture vinden plaats op 11 april 2025 en zijn gratis toegankelijk. Wel is het fijn als je je van tevoren aanmeldt. De aanmeldlink voor zowel de uitreiking van de Dr. Alber van der Zeijdenscriptieprijs als de Heritage Lecture vind je hier.